وزن و قواعد آن‏

براى اینکه حروف اصلى کلمه از حروف زائد مشخص شود سه حرف ف ع ل را بترتیب بجاى حروف اصلى بکار مى‏برند مثلا مى‏گویند کتب بر وزن فعل و علم بر وزن فعل است و همینطور...

در ساختن وزن کلمات قواعد زیر باید رعایت شود

1 - در مقابل حروف اصلى بترتیب ف ع ل قرار مى‏گیرد و اگر کلمه‏اى بیش از سه حرف اصلى داشته باشد لام وزن تکرار مى‏شود بنا بر این وزن ثلاثى داراى یک لام و وزن رباعى داراى دو لام و وزن خماسى داراى سه لام خواهد بود مثلا سال بر وزن فعل درهم بر وزن فعلل سفرجل بر وزن فعللل است.

2 -اگر در کلمه‏اى حرف زائد بود چنانچه حرف زائد تکرار حرف اصلى باشد مثل سلم و جلبب در وزن نیز حرفى که مقابل حرف تکرار شده قرار مى‏گیرد تکرار مى‏شود مانند سلم فعل و جلبب فعلل و اگر چنین نبود خود زائد را در وزن مى‏آورند مانند عالم فاعل و معلوم مفعول.

3 -حرکت هر کدام از حروف وزن باید مانند حرکت همان حرفى باشد که در مقابل آن قرار مى‏گیرد بنا بر این علم بر وزن فعل و علیم بر وزن فعیل و علوم بر وزن فعول خواهد بود مگر اینکه حرکت بر اثر قواعد اعلال و غیره که خواهد آمدتغییر کرده باشد که در این صورت حرکت اصلى مراعات مى‏شود .

مثلا مى‏گوییم قال بر وزن فعل است زیرا در اصل قول بوده است و نیز مى‏گوییم یمد بر وزن یفعل است زیرا در اصل یمدد بوده است و همینطور...

4 -اگر در کلمه‏اى حرف مشدد که نمودار دو حرف همجنس است باشد با مراجعه به کلمات همجنس باید ببینیم آن دو حرف هر دو اصلیند یا هر دو زائد یا یکى اصلى و دیگرى زائد در صورت اول وزن را بدون حرف مشدد مى‏آوریم مانند مر مرور کرد که مى‏گوییم بر وزن فعل است و در صورت دوم همان زائد مشدد را در وزن مى‏آوریم مانند اجلواز بهم چسبیدن که مى‏گوییم بر وزن افعوال است و در صورت سوم هر گاه نتوان تشخیص داد

که حرف اول از دو حرف همجنس زائد است یا دوم هر کدام از ف ع ل وزن را که مقابل آن حرف قرار گرفته باشد مشدد مى‏کنیم مثلا مى‏گوییم سلم بر وزن فعل و احمر بر وزن افعل است و هر گاه بدانیم کدامیک از آن دو زائد است و کدام اصلى وزن را بدون حرف مشدد مى‏آوریم مثلا مى‏گوییم سید بر وزن فیعل است و على بر وزن فعیل.

5 -اگر بعضى از حروف اصلى کلمه طبق قواعد اعلال و غیره که خواهد آمد حذف شود از وزن نیز حرفى که مقابل آن است حذف مى‏شود مثلا مى‏گوییم قل بگو از قال یقول بر وزن فل و هب ببخش از وهب یهب بر وزن عل و ف وفا کن از وفى یفى بر وزن ع است.

6 -اگر در کلمه‏اى قلب قلب مکانى واقع شده بود یعنى ترتیب اصلى فاء و عین و لام بهم خورده بود در وزن نیز ترتیب ف ع ل بهم خواهد خورد